Zachowek w polskim prawie spadkowym stanowi narzędzie ochrony najbliższych krewnych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem ich udziału w majątku po jego śmierci. Prawo do zachowku przysługuje ściśle określonym osobom i wiąże się z szeregiem regulacji, które ograniczają swobodę testowania. W poniższym artykule przedstawiamy komu i kiedy należny jest zachowek, jakie są zasady jego wyliczania oraz na czym polega proces jego dochodzenia.
Podstawowa definicja oraz cel zachowku
Zachowek określany jest jako roszczenie pieniężne przysługujące najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, mające zapewnić minimalny udział w spadku — niezależnie od woli samego testatora lub postanowień testamentowych [1][2]. Jego celem jest zabezpieczenie materialnych interesów zstępnych, małżonka lub rodziców, którzy w braku testamentu byliby powołani do dziedziczenia z ustawy [5][6]. Instytucja ta wzmacnia ochronę najbliższych w sytuacjach, gdy zostali pominięci bądź ograniczeni w prawie do spadku w wyniku rozrządzenia testamentowego lub darowizn za życia spadkodawcy [2][5].
Kto jest uprawniony do zachowku?
Prawo do zachowku przysługuje wyłącznie zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy w przypadku, gdy byliby powołani do spadku z ustawy [4][5]. Osoby te muszą spełniać warunki określone przepisami — istotne jest ich pokrewieństwo, stan rodzinny oraz uprawnienie do dziedziczenia ustawowego [5]. Wysokość zachowku jest uzależniona od indywidualnej sytuacji, w szczególności od wieku oraz zdolności do pracy osoby uprawnionej [4].
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym [4][5]. W przypadku osób małoletnich oraz trwale niezdolnych do pracy, uprawnienie to zwiększa się do dwóch trzecich należnego udziału [4][5]. Podstawą wyliczenia jest tak zwana substrat zachowku, obejmujący realną wartość spadku powiększoną o uczynione przez spadkodawcę darowizny oraz zapisy dokonane za jego życia [6]. Obliczenie opiera się na aktualnej wartości składników majątkowych na dzień otwarcia spadku [3][4].
Forma oraz sposób wypłaty zachowku
Zachowek przyznawany jest najczęściej w pieniądzu, zgodnie z żądaniem osoby uprawnionej [6]. Wyjątkowo – za zgodą uprawnionego – możliwa jest wypłata w naturze poprzez przekazanie konkretnego składnika majątku spadkowego [6]. Strony mogą wynegocjować taki sposób realizacji roszczenia, jednak nie wynika to wprost z przepisów, które jako podstawowy środek ochrony przewidują świadczenie pieniężne.
Jak przebiega proces dochodzenia zachowku?
Dochódzenie zachowku odbywa się na drodze sądowej, przez złożenie powództwa przeciwko spadkobiercy testamentowemu, który przejął majątek z pominięciem uprawnień ustawowych [5]. Kluczowym elementem jest udowodnienie statusu osoby uprawnionej i wykazanie wartości substratu spadku [3]. Roszczenie może obejmować także wartość darowizn oraz zapisów uczynionych przez spadkodawcę za życia [6]. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, uprawniony powinien zgłosić swoje żądania w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu przez sąd [5]. Po upływie tego okresu prawo do zachowku wygasa [5].
Czynniki wpływające na prawo do zachowku
Prawo do zachowku jest w pełni zależne od statusu prawnego zainteresowanego, w tym od wieku i zdolności do pracy [4]. Od osób pełnoletnich i zdolnych do pracy wymaga się samodzielności, stąd przysługuje im niższy udział w porównaniu do osób małoletnich i niezdolnych do pracy [4]. Warto uwzględnić także, że zachowek nie przysługuje osobom uznanym za niegodne dziedziczenia, wydziedziczonym przez spadkodawcę, ani tym, które odrzuciły spadek [5].
Podsumowanie i kluczowe wnioski
Zachowek to instytucja chroniąca najbliższych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem prawa do udziału w spadku [1][2]. Roszczenie o zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, gdy nie dziedziczą oni z ustawy [4][5]. Wysokość zachowku wynosi połowę ustawowej schedy dla osób pełnoletnich i zdolnych do pracy i dwie trzecie tej wartości dla małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy [4][5]. Dochodzenie zachowku wymaga aktywności i inicjatywy prawnej w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu [5].
Źródła:
- [1] https://mikroporady.pl/slownik-pojec/zachowek
- [2] https://bip.powiatdrawski.pl/artykul/zachowek-czym-jest-i-komu-przysluguje
- [3] https://www.adwokatura.gdansk.pl/upload/files/177_anyFile_file_skrypt-word-2019.pdf
- [4] https://www.edukacjaprawnicza.pl/zachowek-prawo-w-pigulce/
- [5] https://www.swps.pl/strefa-prawa/artykuly/19679-co-to-jest-zachowek-i-komu-przysluguje
- [6] https://www.infor.pl/prawo/encyklopedia-prawa/z/272070,Zachowek.html
- [7] https://pl.wikipedia.org/wiki/Zachowek
Korepetycje z życia to portal edukacyjny poświęcony praktycznej wiedzy, której nie znajdziesz w podręcznikach szkolnych. Publikujemy konkretne poradniki z zakresu prawa, kariery, finansów, psychologii i biznesu – wszystko po to, żeby dorosłe życie stało się mniej skomplikowane.