Kiedy nie ma prawa do zachowku i co wtedy się dzieje?

Zachowek pełni kluczową rolę w polskim prawie spadkowym, gwarantując ochronę interesów najbliższej rodziny spadkodawcy. Jednak nie zawsze to uprawnienie przysługuje. Kiedy nie ma prawa do zachowku i co wtedy się dzieje? Odpowiedzi na te pytania znajdują się poniżej wraz z odniesieniami do źródeł.

Co to jest zachowek i komu przysługuje?

Zachowek to roszczenie pieniężne, które mają prawo wysuwać zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice zmarłego – ale tylko wtedy, gdy byliby dziedzicami w przypadku dziedziczenia ustawowego, a ich udział w spadku jest niższy niż ustawowo przewidziany lub zostali w testamencie pominięci[1][2][3]. Zachowek różni się od udziału spadkowego tym, że jest rozliczany jako określona suma pieniężna, nie prawo do części majątku[1][4].

Prawo do zachowku ma zapewnić, że najbliżsi krewni zmarłego nie zostaną całkowicie pozbawieni środków z jego majątku i w ten sposób ogranicza swobodę testowania, czyli pełną dowolność dysponowania majątkiem przez spadkodawcę w testamencie[1][2][3].

Kiedy nie przysługuje prawo do zachowku?

Nie każdy, kto należy do kręgu osób uprawnionych, może zawsze domagać się zachowku. Prawo do zachowku nie przysługuje w następujących sytuacjach[4]:

• Osoba zrzekła się dziedziczenia w umowie zawartej ze spadkodawcą.
• Odrzuciła spadek po śmierci spadkodawcy.
• Została wydziedziczona w testamencie na podstawie ważnych i jasno uzasadnionych przyczyn (określonych w art. 1008 KC), np. uporczywe niewypełnianie obowiązków rodzinnych czy popełnienie poważnego przestępstwa wobec spadkodawcy[4].
• Została przez sąd uznana za niegodną dziedziczenia (np. dopuściła się ciężkiego przewinienia wobec spadkodawcy lub manipulowała treścią testamentu)[4].
• Jest małżonkiem, z którym zmarłego formalnie łączyła separacja w chwili śmierci[4].

Wyłączenia zawsze wymagają spełnienia precyzyjnych przesłanek oraz zachowania odpowiedniej formy prawnej (np. wydziedziczenie tylko i wyłącznie w testamencie z uzasadnieniem)[4].

Skutki braku prawa do zachowku

Jeżeli osoba zostanie pozbawiona prawa do zachowku na podstawie jednej z powyższych przesłanek, nie może żądać zapłaty równowartości zachowku ani domagać się innego wyrównania od spadkobiercy testamentowego[4]. Uprawniony nie uzyska żadnej korzyści majątkowej, nawet gdyby z dziedziczenia ustawowego wynikał dla niego określony udział[4].

Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, w której spadkodawca dokonał darowizny na rzecz tej osoby – jeśli wartość otrzymanej darowizny równoważy lub przewyższa wartość zachowku, wtedy nie można się domagać dodatkowych środków, ale prawo do zachowku nie przysługuje w zakresie objętym darowizną[2].

Polski system opiera się na instytucji zachowku jako roszczenia pieniężnego, a nie systemie rezerwy, w ramach którego część majątku byłaby wyłączona od testowania[5].

Proces dochodzenia i przedawnienie roszczenia

Osoba uprawniona, która uważa, że została niesłusznie pominięta w testamencie, musi swoje żądania skierować do sądu cywilnego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy. Pozwanym jest aktualny spadkobierca testamentowy[6].

Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu, dlatego też brak odpowiedniego działania w tym czasie skutkuje utratą wszelkich praw i możliwości domagania się zachowku[6].

Wyłączenia prawa do zachowku a planowanie spadkowe

Możliwość wydziedziczenia, zrzeczenia dziedziczenia czy odrzucenia spadku stanowi ważny element strategii dotyczącej rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci[4]. Spadkodawca chcący pozbawić konkretną osobę zachowku musi przygotować testament z wyraźnym i zgodnym z przepisami uzasadnieniem[4]. Tendencje legislacyjne nie przewidują fundamentalnych zmian w zakresie zachowku, a jego rola w równoważeniu interesów spadkodawcy oraz najbliższej rodziny pozostaje niezmieniona[2][3][7].

Podsumowanie: co się dzieje gdy nie ma prawa do zachowku?

Gdy nie przysługuje prawo do zachowku osobie z kręgu najbliższej rodziny, traci ona wszelkie roszczenia wynikające z tej instytucji. Nie uzyskuje żadnej rekompensaty pieniężnej z majątku spadkowego, a jej sytuacja prawna nie podlega już rozpatrzeniu przez sąd w tym zakresie. Zachowek w polskim porządku prawnym to mechanizm chroniący rodzinę, ale tylko wtedy, gdy ustawowe przesłanki nie zostały skutecznie wyłączone lub zrealizowane[1][2][4][6].

Źródła:

• [1] https://ewelinamarczyk.pl/zachowek-kto-ma-prawo-do-zachowku/
• [2] https://www.edukacjaprawnicza.pl/zachowek-prawo-w-pigulce/
• [3] https://adwokat.suszynski.com.pl/gdansk/prawo-spadkowe/zachowek-wszystko-co-musisz-wiedziec/
• [4] https://www.temidium.pl/artykul/zachowek_aspekty_prawne-6997.html
• [5] https://www.adwokatura.gdansk.pl/upload/files/177_anyFile_file_skrypt-word-2019.pdf
• [6] https://web.swps.pl/strefa-prawa/artykuly/19679-co-to-jest-zachowek-i-komu-przysluguje
• [7] https://pl.wikipedia.org/wiki/Zachowek